سقوط شاه امان الله

افغانستان در قرن بیستم (قسمت سوم سقوط شاه امان الله)

شاه امان الله پس از سفرش به اوروپا، آدمی دیگر شده بود: شتاب زده و فاقد حس دور نگری؛ که در نتیجه قضاوت مردم در باره او تغییر کرد. سید محمد حسین، سربازجوان گارد شاهی وقت، آن روز ها را بیاد میاورد: وقتیکه امان الله خان از اوروپا برگشت، آدمی دیگر شده بود در قدمه اول کوشش کرد که همان تمدن و پیشرفت که در اوروپا وجود دارد در افغانستان هم بوجود آورد، اما خیلی عجله کرد. چون مردم فکر میکرد که او مسیحی و کافر شده است و...

در سالهای ۱۹۲۷ و ۱۹۲۸ شاه امان الله دست به بعضی اصلاحات نمایشی زد. این اصلاحات که ظواهر جدید را جایگزین بعضی رفتارهای اجتماعی و سنتی مردم کرد، به گفته دکتر اشرف غنی احمد زی این تصور را بوجود اورد که شاه با تحمیل اصلاحات از بالا میخواهد حکومت را از چارچوب اسلامی خارج کند: مثلا تغیر لباس وقتیکه ملکه حجاب خودرا برداشت، این زمینه را برای یک عده مردم فراهم ساخت که این را به شکل افراطی به مردم نشان بدهند. سید قاسم رشتیا براین نظر است که جامعه انروز افغانستان در شرایطی نبود که این اصلاحات را هضم کند:

جامعه افغانستان یک جامعه نیمه فئودالی و عقب مانده و فقیر وبیسواد و درحالت پریشانی بود و به انواع تفرقه ها گرفتار بود. به این سبب اصلاحات در سطح انجام شد و نتوانست در عمق جامعه نفوذکند. پسر شاه، احسان الله افغانستانمیگوید که مخالفین باجعل تصاویر نیمه برهنه مادرش ملکه ثریا و وارونه جلوه دادن هدف دیدار شاه با پاپ در واتیکان، اورا به رویگردانی از اسلام متهم ساختند:

انگلسیها با استفاده از سر مادرم و تنه دیگران عکسهای ساختگی و نیمه برهنه را چاپ کرده بودند و در بازار کابل پخش کردند و گفتند که خانم شاه کارهای بدی کرده و خود امان الله خان هم که پاپ عکس گرفته بود گفتند که او هم مسیحی شده است.

علاوه براین، انچکه دکترجاوید توضیح میدهد، رقابت و مخالفتهای خانوادگی و قومی هم در سقوط شاه امان الله تاثیری زیادی داشت: یک نمونه از این کشمکشهای خانوادگی و قومی را استادخلیل الله خلیلی پسر مستوفی الممالک محمد حسین خان توضیح میدهد ومی گوید:

یازده سال از عمر من نگذشته بود که پدرم را امان الله خان بدون محکمه و محاکمه به قتل رساند. وقتیکه پدرم را به قتل رساند تمام مال و و دارائی ما را ظبط کردند و مرا دریک خانه محبوس کرد و به دم در حولی ام هم یک پاسبان مقرر کرد من ودو برادر کوچکم دوسال در ان خانه که هیچ کس حق ورود را نداشتند به تنهای، وبیچارگی در کمال فقر بسر بردیم و هیچ نفهمیدم که در سن یازده سالگی من چه گناهی کرده بودم که زندان شدم.

مخالفتها با شاه امان الله منجر به دو شورش عمده علیه او شد: اول شورش منگل درسال ۱۹۲۴ ودومی در اواخر سلطنتش که منجر به سقوطش گردید. اما سید قاسم رشتیامانند عده دیگری از روشنفکران افغان، انگلسیها را در تحریک این شورشها مسئول میداند: انگلسیها هیچوقت امان الله خان را با افکارش و حرکاتش در مجاورت هندوستان قبول نداشتند. بنا براین باید جلو امان الله خان را میگرفتند. آنها دو مرتبه اقدام کردند. یک بار دسال ۱۹۲۴ که منگل را تحریک کردند اما در ان وقت امان الله خان توانست این شورش را سرکوب کند. دفعه دوم درسال ۱۹۲۸ بود که این بار نتوانست سرکوب کند چون تفرقه ها بیش ازحد زیاد شده بود. آنتونی های منکه یک محقق انگلسی است که در زمینه تاریخ افغانستان معاصر کارمیکند میگوید شکی نیست که خصومت بریتانیا که در ان وقت هندوستان را کنترول میکرد همرای مخالفان شاه امان الله کمک های کردند.

شاه امان الله در وضعیتی دشواری قرار داشت، کوشید تا اتحادیه ای را میان افغانستان، ایران، وترکیه بوجود بیاورد تانیروی سومی باشد در برابر انگلیس ، شوروی، واضح است که این تلاش هردو ابرقدرت را نسبت به او بدگمان ساخت.اما استاد خلیل الله خلیلینظری دیگری داشته و میگوید:

مخالفت ملت افغانستان با شاه امان الله بخاطر این بود، زمانیکه روسیه بخارا و سمرقند را تصرف کرد، حدود یک میلون مهاجراز بخارا وسمرقند اواره افغانستان شدند، دیدن اطفال خورد اینها، و زنان و کودکان بی سرپرست اینها،خشم ملت افغانستان را برانگیخت و می گفتند که ما تعجب میکنیم که پادشاه اسلام مانند امان الله خان وقتیکه وضعیت کودکان وزنان بخار را میبیند بجای اینکه با دولت روسیه جنگ کند با او دست دوستی میدهد، واین دوستی امان الله خان هم سبب شد که روسیه قسمتهای تاتارستان و ترکمنستان را هم تصرف کند. خشم ملت افغانستان سبب شد که از اول از جنوب افغانستان ملاعبدالله مشهور به ملای لنگ شودش کرد وبعد هم مردم قندهار و بعد از ان مردم ننگرهار و درآخر جوانی از کوه دامن از شمال کابل بنام حبیب الله که مشهور به بچه سقا امد و تخت وتاج سلطنت را از امان الله خان گرفت.

در۱۹ ژانویه ۱۹۲۸ پس از فرار شاه امان الله و سلطنت سه روزه برادرش عنایت الله، حبیب الله کلکانی با عنوان امیر حبیب الله خادم دین رسول الله به مقام پادشاهی تکیه زد. صفحه تاریخ ورق خورده بود. از زمان تشکیل دولت افغان درسال ۱۷۴۷ میلادی این اولین باری بود که فردی از تاجکهای فارسی زبان شمال کابل قدرت را از حیطه اقوام پشتونهای دارانی بیرون میکشید.

اما امیرحبیب الله کلکانی که بود؟

یک راهزن یا یک قهرمان؟ استاد خلیل الله خلیلی که سر منشی امیر حبیب الله کلکانی بود در باره سخصیت او میگوید:

من به حبیب الله دو علاقه داشتم : علاقه اول من این بود که درباغ پدرم باغبان بود. علاقه دوم من این بود که او امان الله خان را از تاج تخت انداخته بود و به مجردی که او امد برسر تخت نشست، آدم بیسواد بود اما شجاع، بی سواد بود اما باوفا، بی سواد بود اما باایمان. مرا در دربار خود احضار کرد و مرا به عنوان سر منشی خود منصوب کرد. زمانیکه در مزار بودم روسها به بهانه طرفداری از امان الله خان حرکتی کردند که مزار شریف را بیگرند. اما امان الله خان یک جوان مردی کرد و گفت که من نمیخواهم تخت و تاج خود را باکمک روسها بیگرم و روسها از افغانستان واپس رفتند.

امیرحبیب الله کلکانی از همان آغازسلطنتش با مقاومت برخود کرد. او از یک سو با حملات شا امان الله از قندهار و طرفدارانش غلام نبی خان چرخی از مزار و شجاع الدوله از هرات مواجه بود. با وجود پیروزیهای اولیه، به نظر میرسید که بدست اوردن پیروزی نهای برای رژیم حبیب الله کلکانی کار آسانی نباشد.

|